sábado, 5 de setembro de 2020

CAL, CALEIRO, CALES


Cal
,
            Rua da, 5040 - 454 Vila Marim
            Travessa da, 5040 - 454 Vila Marim
Caleiro,
            5030 - 554 Sever
            5050-312 Loureiro
            Caminho do, 5040 - 153 Cidadelhe
Cales, 5050 - 314 Loureiro
_______________
CAL, [1] s. f., 
- do lat. cãnāle ‘em forma de cana, canal, caminho estreito’, derivado de canna 'cana' [2].

Em alguns casos há quem estabeleça a sua origem no lat. callissenda, rua’ por alusão a antigas estradas ou ruas existentes num povoado [3].

Uma outra hipótese afirma poder ter origem no pré-indoeuropeu *cal, ‘pedra’ [4].

Segundo os dicionários
- Estraviz, cal, lat. canale, significa ‘canal estreito por onde se precipita a água desde a presa ao rodízio do moinho’, ‘parte mais profunda do sulco’, ‘espaço de terra formado pela parte baixa de duas montanhas ou alturas pouco distantes entre si’ [5];
- DiGC, DG, ‘canal para conduzir água’ [6];
- DRAG, ‘sulco que o arado abre no solo’ [7];
- DEGC, DiGaCas, canelaque se forma na parte baixa de duas montanhas e é povoada por carvalhos, arbustos e ervas daninhas’ [8].

Já Vpiquín, considera que os verbos canlear pertencem à mesma raiz, ‘para abrir canais em um estado as correntes da água, especialmente aquelas que se formam quando chove torrencialmente’ e escoar, ‘para fazer canais para drenar um poço ou depósito de água’ [9].

Segundo Estraviz, canlear, de canle + -ar, ‘abrir regos numa leira as correntes de água, especialmente as que se formam quando chove torrencialmente’, ‘limpar de malezas (ervas daninhas) os sulcos’ [10].

Unha cal é un leito artificial que se fai para que corra a auga por el, como, por exemplo, a cal do muíño. O substantivo galego cal ten unha variante canle que conservou o vestixio do -n- etimolóxico. Na toponimia galega Cal é unha forma moi frecuente, mentres que Canle só se rexistra en dezaseis núcleos de poboación da nosa xeografía. O topónimo Cans, nome da coñecida aldea do Porriño, é un dos resultados romances do latín canales.’ [11]

Trabalho baseado em

- Vázquez García, C., (2014: 36): entrada ‘Cal’ de Toponimia do Concello de Lugo, Tese de Doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela, Departamento de Filoloxía Galega, Facultade de Filoloxía. Santiago de Compostela. [em pdf – https://toponimia.xunta.gal/gl/node/168].

com adição de contributos de

- Dicionário Estraviz: entradas ‘cal’ e ‘canlear’, in https://estraviz.org. [c.5.set.2020];

- Álvarez Pérez, M., (2018:50): entrada ‘Cal’ de Toponímia do Vale Fragoso 6. Bembrive, Área de Normalización Lingüística da Universidade de Vigo - Servizo de Normalización Lingüística do Concello de Vigo. [em pdf – https://snl.vigo.org/toponimia-bembrive].

[1] - Vázquez García, C., (2014: 36): entrada ‘Cal’ de Toponimia do Concello de Lugo, Tese de Doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela, Departamento de Filoloxía Galega, Facultade de Filoloxía. Santiago de Compostela. [em pdf – https://toponimia.xunta.gal/gl/node/168];

[2] - DELL = Ernout, A. / Meillet, A. (1985): Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots. Paris: L. Klincksieck.

[3] - Cabeza Quiles, F. (2000: 91): Os nomes da terra. Noia: Toxosoutos.

[4] - Fernández González, F., (2007: 80): Nomes do Ribeiro. Vigo: Instituto de Estudios Carballiñeses. Neste caso o autor esclarece que o ‘significado toponímico na Galiza não é normalmente’ o referido *cal, de 'pedra'.

[5] - Dicionário Estraviz, in https://www.estraviz.org/cal. [c.5.set.2020]

[6] - DiGC = Rodríguez, F. J., (1863): Diccionario gallego castellano. Ed. de Antonio de la Iglesia González. A Coruña.
- DG = Cuveiro Piñol, J. (1876): Diccionario gallego. Barcelona.

[7] - DRAG = Dicionario da Real Academia Galega. http://www.realacademiagalega.org/dicionario/

[8] - DEGC = Rodríguez González, E., (2000): Diccionario enciclopédico gallego castellano. Vigo: Editorial Galaxia.
- DiGaCas = Franco Grande, X. L. (1972): Diccionario galego castelán. Vigo: Galaxia, 2ª ed.

[9] - VPiquín = Otero Álvarez, A., (1977): Vocabulario de San Jorge de Piquín. Santiago: Universidade de Santiago, Verba, anexo 7.

[10] - Dicionário Estraviz, in https://estraviz.org/canlear. [c.5.set.2020]

[11] - Álvarez Pérez, M., (2018: 50): Toponímia do Vale Fragoso 6. Bembrive, Área de Normalización Lingüística da Universidade de Vigo - Servizo de Normalización Lingüística do Concello de Vigo. [em pdf – https://snl.vigo.org/toponimia-bembrive];
_______________
CALEIRO,
- do lat. *canalarĭu- ou de cale +- eiro, regionalismo ‘cano para escoamento de águas dos telhados; caleira’, in Dicionário infopédia da Língua Portuguesa. Porto: Porto Editora, 2003-2020. https://www.infopedia.pt/dicionarios/lingua-portuguesa/caleiro [c.5.set.2020];

- ‘cano para esgoto das águas do telhado’, ‘tronco escavado longitudinalmente para derivação de líquidos’, ‘caleira’, in Dicionário Priberam da Língua Portuguesa, 2008-2020. https://dicionario.priberam.org/caleiro [c.5.set.2020];

- do lat. vulg. *canalariu, de canale, ‘caleira para esgotamento de águas’, ‘cano para dar passo à água dos telhados, quando estes se juntam sem espaço intermédio’, in Dicionário Extraviz. https://estraviz.org/Caleiro [c.5.set.2020];

- ‘o mesmo que caleira’, ‘caleira de pedra, para encanamento de águas potáveis’, in Léxico Dicionário de Português Online. https://www.lexico.pt/caleiro [c.5.set.2020]; 

- O Caleiro, ‘Condución pouco profunda que se fai na terra para levar a auga. Camiño estreito, fondo e pendente entre elevacións do terreo. Tamén aplicado a un lugar onde se extrae o cal, latíncalx, -cis, ou o forno onde se queiman esas pedras.’. in Xabier Moure Salgado, Colectivo Patrimonio dos Ancares, Toponimia do concello de Becerreá, Patrimonio da comarca dos Ancares. http://arqueoloxiadosancares.blogspot.pt/2011/01/toponimia-do-concello-de-becerrea_23.html, [c.5.mai.2018], via https://docsdequeiroz.blogspot.com/2018/05/toponimosgalegos.html, [c.5.mai.2018];

caleira, s. f.,
- de cale + -eira, ‘cano para esgoto das águas do telhado’, ‘agueiro’, ‘tronco escavado longitudinalmente para derivação de líquidos’, ‘peça de madeira em forma de telha’, in Dicionário Priberam da Língua Portuguesa, 2008-2020. https://dicionario.priberam.org/caleira [c.5.set.2020];

- do lat. canalaria, ‘cano para esgotar as águas dos telhados’, ‘telha’, ‘tronco escavado longitudinalmente para escoamento de líquidos’, ‘quelha’, in Dicionário Extraviz. https://estraviz.org/Caleira [c.5.set.2020];

quelha,  s. f.,
- do lat. canalicula, ‘cal descoberta por onde corre a água’, ‘cal dos moinhos por onde corre o grão para a mó’, ‘caminho fundo e estreito, congostra’, ‘canelha, rua estreita’, ‘cova, fosso’, ‘sanja ou cabouco que fazem as enxurradas de água’, ‘a parte funda do rego’, in Dicionário Extraviz. https://estraviz.org/Quelha [c.5.set.2020].
_______________
CALES, s. f. pl. 
- de cal, in Dicionário Priberam da Língua Portuguesa, 2008-2020. https://dicionario.priberam.org/cales [c.5.set.2020].
_______________
ABREVIATURAS
c. - consultado em
s.f. - substantivo feminino
lat. - latim
pl. - plural
vulg. - vulgar
_______________
TOPONÍMIAS DE TERRAS DE PENAGUIÃO
por Eduardo José Monteiro deQueiroz
Godim, 5.set.2020
_______________
"Cal, Caleiro, Cales"
© 2020 Copyright Monteiro deQueiroz
by Douro Sensibility - LUAgares D'Ouro e Associação Penaguião em Movimento
[https://toponimiadepenaguiao.blogspot.com/2020/09/cal-caleiro-cales.html]
Versão 1.0 - 5.set.2020 
Versão 1.1 - 12.set.2020 
RENASCIMENTO DAS "COUSAS OLVIDADAS"


Das "Cousas Olvidadas" não reza a história.
Por isso temos que ressuscitar essas "Cousas",
que nossas são, da "Campa do Olvidismo",
sob pena de as perdermos para sempre.
E se assim ninguém o fizer, ninguém o fará por nós!
E mais pobres ficaremos! 

2020.maio - Monteiro deQueiroz